Tμήμα του προϊστορικού οικισμού παραπλεύρως του Ι.Ν. Κοίμησης της Θεοτόκου,
© ΕΦΑ Φωκίδας, ΥΠ.ΠΟ.A

Η παλαιότερη κατοίκηση στην Κίρρα ανάγεται στην 3η χιλιετία π.Χ. Στην περιοχή όπου σήμερα βρίσκεται ο ναός της Κοίμησης της Θεοτόκου ερευνήθηκαν τμήματα οικιών σε επάλληλες φάσεις, οι παλαιότερες από τις οποίες ανάγονται στην Πρωτοελλαδική περίοδο. Ο πυκνοδομημένος οικισμός γνώρισε ακμή κατά τη Μεσοελλαδική περίοδο και κατά τους πρώιμους Μυκηναϊκούς χρόνους. Ανασκαφικές έρευνες των τελευταίων δεκαετιών έχουν δείξει ότι ο οικισμός εκτεινόταν επίσης σε μεγάλο τμήμα και της σύγχρονης Κίρρας. Έως σήμερα έχουν ερευνηθεί οικίες, δρόμοι, καθώς και αρκετοί τάφοι. Από τα πλέον σημαντικά ευρήματα είναι ένας πολύ καλά διατηρημένος κεραμικός κλίβανος.  

Κατά τους ιστορικούς χρόνους η Κίρρα, γνωστή από τους αρχαίους συγγραφείς ως το επίνειο των Δελφών, αποτελούσε τον προορισμό προσκυνητών και εμπόρων, οι οποίοι ανακτώντας δυνάμεις θα συνέχιζαν τον δρόμο τους για το πανελλήνιο ιερό. Λιμενικές εγκαταστάσεις εξασφάλιζαν το αγκυροβόλιο των πλοίων, ενώ ισχυρό τείχος με ορθογώνιους πύργους, το οποίο οικοδομήθηκε μάλλον κατά τα μέσα του 4ου αι. π.χ., περιέβαλλε τον οικισμό και προσέφερε ασφάλεια. 
Κατά τον 5ο αι. π.Χ., οικοδομήθηκαν οι νεώσοικοι, το καλύτερα διατηρημένο και ορατό μνημείο σήμερα, οι οποίοι αποτελούνταν από τουλάχιστον πέντε επιμήκεις χώρους ανοικτούς προς τη θάλασσα, εντός των οποίων υπήρχε η δυνατότητα να συρθούν μικρά πλοία. Τα δύο δωμάτια στο πίσω μέρος, τα οποία ήταν προσβάσιμα από τα θυραία ανοίγματα στα βόρεια, ενδεχομένως χρησίμευαν για την ανάπαυση των ταξιδιωτών ή για την αποθήκευση εμπορευμάτων. 
Ο ορατός ημίεργος κυλινδρικός λίθος από ψαμμίτη είχε μεταφερθεί από την Πελοπόννησο και προοριζόταν για το ιερό των Δελφών, όπου, αφού υφίστατο την απαραίτητη επεξεργασία, θα κτιζόταν ως σπόνδυλος σε έναν από τους κίονες του ναού του Απόλλωνος.
Η Κίρρα διέθετε επίσης ένα σημαντικό ιερό, αφιερωμένο στον Απόλλωνα, την Άρτεμη και τη Λητώ. Στην περιοχή όπου σήμερα βρίσκεται ο ναός της Κοίμησης της Θεοτόκου εκτεινόταν ένας υπαίθριος χώρος, ορθογώνιος σε κάτοψη, μήκους 160 μ. και πλάτους 130 μ., που πλαισιωνόταν με στοές ανοικτές προς το εσωτερικό, όπου είχε ανεγερθεί το ναϊκό οικοδόμημα. Μία επιλογή από πήλινα ειδώλια που είχαν προσφερθεί στους θεούς εκτίθεται στο Αρχαιολογικό Μουσείο Άμφισσας. 

Ορατές αρχαιότητες υπάρχουν και σε άλλα σημεία, στην οδό Αγ. Νικολάου έχει αποκαλυφθεί το ανατολικό τμήμα πρωτοβυζαντινής βασιλικής, στην παραλία διατηρείται μεσαιωνικός πύργος κτισμένος από αρχαίο υλικό, ενώ σε επαφή με αυτόν έχει βρεθεί τρίκλιτη παλαιοχριστιανική βασιλική. Η Κίρρα παρήκμασε κατά τους αυτοκρατορικούς χρόνους, σταδιακά περιοριζόμενη σε μια μικρή κοινότητα που έζησε πάνω από τα ερείπια της αρχαιότερης πόλης. Η οριστική εγκατάλειψη ανάγεται μάλλον κατά τους πρώτους χριστιανικούς αιώνες, ίσως το 551, όταν ένας σεισμός προκάλεσε μεγάλες καταστροφές. 

Κείμενο: Αφροδίτη Καμάρα, Δρ. Αρχαίας Ιστορίας