Ο ναός της Αθηνάς Προναίας γνώρισε τρεις φάσεις. Οι προγενέστεροι ναοί (Ναός Α και Β) οικοδομήθηκαν τον 7ο και 6ο αιώνα αντίστοιχα από πωρόλιθο, ενώ ο τρίτος ναός τον 4ο αιώνα από ασβεστόλιθο. Πρόκειται για ναό εξάστυλο πρόστυλο με προστώο και σηκό, χωρίς γλυπτό διάκοσμο στις μετόπες και τα αετώματα. Το τελευταίο αυτό κτίριο αυτό καταστράφηκε τον 1ο αιώνα π.Χ. και αντικαταστάθηκε από μια εξέδρα.
Το ιερό της Αθηνάς, όπως υποδηλώνει και ο όρος «Προναία», ήταν το πρώτο που συναντούσε ο επισκέπτης ερχόμενος από τα ανατολικά. Είναι πιθανό να πρόκειται για έναν από τους αρχαιότερους τόπους λατρείας, όπου λάμβαναν χώρα οι τελετουργίες προς τιμήν της Γαίας, προκατόχου του ιερού χώρου. Τα μυκηναϊκά ειδώλια που ανακαλύφθηκαν κατά τις ανασκαφές ενδεχομένως αποτελούσαν αφιερώματα, αν και δεν είναι βέβαιο.
Το ιερό έλαβε το όνομά του από το ναό της Αθηνάς Προναίας, ένα από τα παλαιότερα κτίσματα στους Δελφούς, που γνώρισε τρεις φάσεις. Ο αρχικός ναός (Ναός Α) κτίστηκε τον 7ο αι. π.Χ. και ήταν κατασκευασμένος από γκριζωπό ασβεστόλιθο. Έχουν σωθεί 12 κίονες, οι οποίοι αποτελούν πιθανόν τα αρχαιότερα δωρικά λίθινα αρχιτεκτονικά κατάλοιπα, καθώς και ίχνη του πολυγωνικού θεμελίου του. Τα κιονόκρανα ήταν χαμηλά και οι ραβδώσεις των κιόνων πολύ ρηχές. Ο ναός αυτός καταστράφηκε στο α΄ μισό του 6ου αιώνα και ακριβώς επάνω του κτίστηκε ο Ναός Β (περί τα 510 π.Χ.), πιθανώς με πρωτοβουλία των Αλκμεωνιδών.
Ο δεύτερος ναός οικοδομήθηκε πάνω στα λείψανα του προηγούμενου. Είχε διαστάσεις 13,25 μ. επί 27,46 μ., και ήταν κατασκευασμένος από σκληρότερο πωρόλιθο με ελαφρά κοκκινωπή απόχρωση. Ήταν ναός περίπτερος, με 12 κίονες στις μακρές και 6 στις στενές πλευρές του, ενώ εδραζόταν σε κρηπίδα δύο βαθμίδων, μαζί με τον στυλοβάτη. Ήταν διακοσμημένος με πήλινες μορφές στις μετόπες, στα αετώματα, από όπου προέρχεται κεφαλή της Αθηνάς, και στα ακρωτήρια, που παριστάνονταν Νίκες.
Μετά το πέρας των ανασκαφών, 15 κίονες διατηρούνταν όρθιοι, αλλά κατέρρευσαν από πτώση βράχων το 1905. Αρκετοί μελετητές θεωρούν ότι ο ναός συνέχισε να υπάρχει με κάποια μορφή και μετά την ανέγερση του τρίτου ναού, διακρίνοντας ίχνη συντήρησης και αποκατάστασης και αποδίδοντας στη φάση αυτή ορισμένα τμηματικά σωζόμενα μαρμάρινα μέλη. Τα επίσης μαρμάρινα τμήματα κεφαλής της Αθηνάς που ανακαλύφθηκαν έχουν αποδοθεί στο λατρευτικό άγαλμα της Αθηνάς που βρισκόταν στον σηκό του ναού.
Θεωρείται ότι στον πρώτο ναό του 7ου αι. π.Χ. είχε αφιερωθεί μια χρυσή ασπίδα από τον Κροίσο, τον βασιλιά της Λυδίας, η οποία συνέχισε να βρίσκεται στο εσωτερικό και του δεύτερου ναού. Κατά τη διάρκεια του Γ΄ Ιερού πολέμου, οι Φωκείς την έλιωσαν, μαζί με άλλα αναθήματα, για να εξασφαλίσουν τα απαραίτητα χρήματα για τη διεξαγωγή του.
Ο τρίτος ναός οικοδομήθηκε γύρω στο 360 π.Χ. ή κατά το τρίτο τέταρτο του 4ου αιώνα π.Χ. σε ασφαλέστερο σημείο, δυτικά του ανδήρου. Αν και σώζεται μόνο η θεμελίωση, το σχέδιό του έχει αποκατασταθεί πλήρως: ήταν δωρικού ρυθμού, κατασκευασμένος από γκρίζο ασβεστόλιθο που προερχόταν από το τοπικό λατομείο του Προφήτη Ηλία, εδραζόταν σε κρηπίδα τριών βαθμίδων και ήταν εξάστυλος πρόστυλος με πρόναο και σηκό, αλλά όχι οπισθόδομο. Το σχέδιό του ήταν ιδιαίτερα προσεγμένο στις λεπτομέρειες, με εξαιρετικές αναλογίες. Ο σηκός χωριζόταν από τον πρόναο με θύρα που είχε δύο ιωνικούς κίονες. Στον οπίσθιο τοίχο τοποθετούνταν αγάλματα επάνω σε βάσεις. Η είσοδος στο ναό ήταν στη νότια πλευρά, όπως και στο δεύτερο ναό, του 6ου αι. π.Χ. Έχουν βρεθεί αρκετά λείψανα του ναού, ιδίως αρχιτεκτονικά μέλη. Φαίνεται πως ο ναός δεν είχε γλυπτό διάκοσμο, με εξαίρεση ίσως τα ακρωτήρια, τα οποία δεν σώζονται.
Κείμενο: Αφροδίτη Καμάρα, Δρ. Αρχαίας Ιστορίας